KENTİN İÇİNDE GÖĞÜN MAVİSİ BİRİKİYOR

Steve Cut, "Happiness"

Steve Cut, "Happiness"

RAHMİ ÖĞDÜL

20.12.2019

Bir şeyin yüz çizgilerine bakıp içinde ne sakladığını ya da içinden ne çıkacağını yorumlamaya kalkışanlar yanılabilirler. Della Porta 16. yüzyılda hayvanların yüzleriyle insan yüzleri arasında benzerlikler kuruyor ve benzediği hayvanın mizacını o kişiye yüklüyordu. Aslana benzer bir fizyonominiz varsa aslanın mizacını taşıyorsunuz ya da tilkiye benziyorsanız, demek ki tilkinin karakteri var sizde. Kentler de, içlerinde çok sayıda bedenin birbirine eklemlendiği devasa bedenlerdir ve yüzleri vardır. Ve bir fizyonomist gibi bir kentin yüz çizgilerine bakıp mizacını, karakterini tespit etmeye çalışırsanız yanılırsınız. Kentin şimdiki yüzü karanlık dehlizdeki farenin yüzünü andırıyor, ama yüz çizgilerinden içinde ne sakladığını kestiremezsiniz. Kentin içinde ne sakladığını bir kâhin görebilir ancak. Italo Calvino’nun Görünmez Kentler kitabındaki kâhin, Marozia kentine baktığında iki kent görüyor; şimdiki yüzü fareye benzese de içinde kırlangıçları gizlediği kehanetinde bulunuyor. “Marozia, en korkunç farelerin dişleri arasından dökülen artıkları birbirlerinin ağzından kapan fare sürüleri gibi, herkesin kurşun dehlizler boyunca koştuğu bir kent bugün; ama herkesin kırlangıçlar gibi gergin kanatlarla döne döne gösteriler yaparak, havayı sivrisinek ve minik sineklerden temizleyip, bir oyundaymışçasına birbirine seslenerek göklerde uçacağı bir çağ başlamak üzere Marozia’da” (çev. Işıl Saatçıoğlu, Remzi Kitabevi).

Kenti şimdiki yüz çizgilerine göre yargılamayın, içinde uçuşlar biriktiriyor, kanatlı varoluşlar. “Gerçekten de farelerin o kötü ve düzeysiz egemenliği altındaki en silik insanlar arasında bile, ...kırlangıçlara özgü bir hamlenin için için biriktiği hissediliyordu (Calvino). Füruğ Ferruhzad’ın “Kuş Ölür Sen Uçuşu Hatırla” şiirinde dediği gibi, “Denizin bittiği yerde başlayan göğün mavisine inanırdım”. Karanlık dehlizlerde koşuşturan farelerin kentine rağmen, kuşların gergin kanatlarıyla uçup, birbirlerine seslenecekleri, göğün mavisinin kenti hatıralarda saklı. Henüz ne kırlangıç var ne de göğün mavisi, şimdilik dehlizlerde farelerin egemenliği sürüyor. Ama kuşlar ya da uçuşlar dehlizlerden çıkmalı, açık havaya. Kuşlar şiirdir, şiir birikiyor içimizde ve şiir bize uçuşu hatırlatıyor. Yunanca şiir anlamına gelen ‘poiesis’ sözcüğü, Agamben’in Platon’dan aktardığı tanımıyla, “Bir şeyi var-olmayıştan var-oluşa geçiren herhangi bir neden” anlamına gelir; henüz gizil olan bir şeyin bir biçime bürünmesi (İçeriksiz Adam, Monokl). Henüz yokuz, bizi varoluşa taşıyacak kuşlardır. Kırlangıçlar, gizlendikleri yerden çıkıp şimdi ve burada var-oluşa geçtiklerinde, biçime büründüklerinde ‘poiesis’ gerçekleşecek ve göğün mavisinin çağı başlayacak.

Yine Agamben Aristoteles’e dayanarak iki türlü var-oluşa geçme, biçime bürünme olduğunu belirtiyor. Biri, varlık kazanma ilkesi ve kökenini kendi içinde barındıran şeylerin biçime bürünmeleridir. Doğa böyledir; bağrında taşıdığı her şey, içindeki gizil kuvvetlerin açığa çıkmasıyla kendiliğinden biçim kazanır. Diğeri ise, kendi ilkesini kendi içinde barındırmayan, dışsal bir kalıba göre biçim kazanmadır. Yunanlıların ‘tekhne’ dediği, bizim teknoloji dediğimiz teknik üretimin ürünleri böyledir. Distopik bir teknolojiye göre tasarlanmış kentin kurşun dehlizleri, “dişleri arasından dökülen artıkları birbirlerinin ağzından kapan” fareler üretebilir ancak. Var-oluş ilkesini iktidara devredenlerin, başlarına geleceklerden habersiz, karanlık dehlizlerde koşuşturmak dışında yapabilecekleri bir şey yok. İçine yerleştirildikleri kalıba göre biçimlenirler; iktidarın ham maddeleri. Kalıpları değiştikçe biçim değiştirirler ve biçimleriyle övünürler. Kalıbının adamları.

Doğa kalıba sığmaz. Devletin park ve bahçelerinde budanarak olmadık biçimlere sokulanların, çok geçmeden kalıplarından taştıklarına tanık olmadınız mı hiç? Doğa, taşıdığı var olma kudretine göre içeriden dışarıya doğru kendini biçimledikçe kendi mekânını yaratır. Tekno-kente yerleşenler, varoluş kudretini unutmuşlar; sadece kalıpları biliyorlar. Oysa içimizde kırlangıçlar birikiyor, karanlık dehlizlerden gün ışığına çıkıp mavi gökyüzünde kanatlanacak şiirler. “Sen Uçuşu Hatırla!”

ZAMAN İFFETSİZDİR, KAPILAR YALAN

Angelo Musco

RAHMİ ÖĞDÜL
13.12.2019

Kapılar, bir mekânı bir başka mekândan ayırıyor. Sadece mekânları mı? Mekânlara yüklediğimiz anlamları da. Tutsaklığı özgürlükten, kıtlığı bolluktan, sufli olanı kutsal olandan, özel olanı kamusal olandan. Kapılar geçitlerdir. Kapılara ne çok umut bağlamışız: Ekmek kapısı, umut kapısı. Ama bir eşikten atladığınızda kendinizi olmak isteyeceğiniz yerde bulamayabilirsiniz: “Bir kapıdan gireceksin/Neler neler göreceksin”. Göreceğiniz, gördüklerinizden farklı olmayabilir, hatta daha da beteri. Ve kapılara yüklenen umutlarla birlikte kapı satan tacirler vardır; kapı tacirleri. Hele ki bu kapı ülkeleri ayıran sınırdaysa, kapıya yüklenen umutlarla birlikte kapıdan geçme vaadi satın alanlar kendilerini sınırın öbür tarafında bulamayabilirler. Rusya’da insan kaçakçıları göçmenleri kandırmak için Rusya-Finlandiya sınırına sahte kapı kurduklarına dair haber geçen hafta BBC News’te yayınlandı. Şaşırdınız mı? Şaşırmayın, kapı ve sınır dekoru kurup da bizi sınır atlatacakları vaadiyle kandıranlarla dolu yaşadığımız toplum. Kapılara yüklediğimiz anlamlar süslenip püslenip bize satılıyor.

Kentlerin de kapıları var, kozmozu kaostan, uygarlığı doğadan ayıran. Babil kenti de kaosun sularını ayıran kapının üzerinde kurulmuştu; Bab Apsi, yani Apsu’nun Kapısı. Apsu, yaratılış öncesi kaos sularının adıydı. Ve her bahar Fırat ve Dicle taştığında kaosun suları Babil’in duvarlarını yıkardı ve içerideki toplumsal piramidin tepesine yerleşmiş tanrı-kral her seferinde mitolojiye sığınır ve düzenlediği ritüellerle hep aynı olanı durmadan geri getirirdi; yani kendisini. Böylelikle zamana özgü kaotik suların içeri girmesine izin verilmezdi. Zamandan muaf bir toplum, tanrı-kralın torno tezgâhında ürettiği bir nesne gibi, değişime kapalı. Ve kaos-kozmoz oyunlarıyla tanrı kral hep geri geliyor. Topluma kapılar yerleştirmişler. Bir kapıdan geçeçeksiniz ve zaman ve mekân değişecek. Değişmiyor. Ve değişmediği gibi daha da beter oluyor, çürüyoruz. Ama bize durmadan yeni kapılar satıyorlar. Zaman kapıdan girmez, boş yere kapı önlerinde beklemeyin. Duvarlardaki incecik çatlaklardan sızar içeri. İçeride hep aynının geri gelmesi için tekrarlanan ritüeller aksamaya başladığında, bastırılmış olan fark açığa çıkmış ve kente bahar gelmiştir.

“Ostiarii, kapıcılar, Eski Ahit’te Tapınağa iffetsiz olanların girmesini engelleyen kişilerdir” (Agamben, Çıplaklıklar, Alef). Engellenen zamandır. Zaman, iffetsizdir çünkü. O pek özenle koruduğunuz nomos’u, eril iktidarın sınırlarını ihlal etmekle kalmaz, sınırlarla birbirinden ayrılmış bedenleri de birbiriyle karıştırır ve kudretli toplumsal iksirler icat ettiğinde kristal yapı çöker. O yüzden kapılar, zamanın girişini engellemek içindir, içeride değişmeden sürüp gitmesi istenen bir hayat vardır. Ve kapalı sitelerin kapılarındaki güvenlik görevlileri tapınak kapıcıları gibi zamanın, içeri girmesi ile birlikte şeyler düzenini değiştirecek olanın girmesini engelleyenlerdir. Tapınakta kapalı odalarda tekrarlanan ayinlerle hep aynı olan yeniden inşa edilir, kokuşma. İşçiyi kirli tulumuyla içeri almayan AVM’nin kapısındaki görevliler de, tapınak kapıcılarıdır; meta tapınağının. Tapınakta zaman durmuştur ve saatler hep metaları gösterir. Ve işçi, üretim hattıyla vitrindeki metalar arasındaki bağlantıyı kurandır, yani zamanı içeri sokarak parlak yüzeyleri kirleten. Metaların parlak yüzeylerinin gizlediği, sömürü ve yoksulluktur. Tapınakta eksik olan zamandır, yani beden.

Bedenleri birbirine bağlayan, içlerinden geçen görünmez zaman geçitleri vardır, çatlaklar. Ve her insan bir başkası için umudun çatlağıdır. Ve her insan kendi üzerine kıvrılmış bir labirent; toplum, görünmez çatlaklarla birbirine bağlanan labirentler çokluğu. Çatlaklardan zaman girer içeri ve bedenleri birbirine bağlar. Zaman içeri girdiğinde mekân, yani beden oluşun mekânı olur ve kıvrımlar açıldıkça bedenlerin kabuk değiştirme zamanı gelmiştir. Zaman iffetsizdir; insanın kabuğu altında gizlediği, mahrem diye kimseyle paylaşmadığı, belki de varlığından bile habersiz gizil kuvvetleri açığa çıkarır ve insan kozasından çıktığında mekân değişmiş, iklim Bahar olmuştur. Sahte kapılara umut bağlamayın boş yere; bedenlerdeki çatlakları keşfedin, geleceğe ve özgürlüğe açılan.

LÜKÜS CAMERA'DA KİMLER OTURUR?

RAHMİ ÖĞDÜL

06.12.2019

Kamaranızın lombozundan baktığınızda kenti görebilirdiniz ya da tam karşıdan, kentten bakıldığında geminin denize paralel uzanan lomboz ışıkları şeridi görülüyordu. Kent ile göz göze gelmekten ürktünüz. Kent, böcek gözü gibi milyonlarca gözüyle bakıyordu size. Bakışları o kadar yabaniydi ki sizi yerinizden edebilirdi. Işığı kapattığınızda kamaranın duvarına lombozdan vuran kentin gölgeleri yansıyordu. Kente doğrudan bakmak yerine yansılarını tercih ettiniz. Duvara yansıyan görüntüler astın üstüne boyun eğmesi gibi size boyun eğdikçe kenti imgeleştirdiniz. Kamaranıza buyur ettiğiniz imgelerle kenti, kentin insanını, canlısını, cansızını tanıdığınızı sandınız. Evcil imgelerden kuramlar, kent kuramları, sanat kuramları, kuramın kuramlarını icat ettiniz. Ama kent hâlâ orada duruyor ve size bakıyor. Bakışlarındaki yırtıcılık kâğıttan kaplanlarınızı yırtabilir, korkuyorsunuz. Siz de yırtılabilirsiniz, kâğıttan kaplan sizsiniz çünkü. Ama kâğıttaki yırtıktan yeniden doğabilirsiniz. Fakat bu sefer kentin bakışı gibi, yırtıcı bakışlarla. Ve sizi kamaralarınızda kıstıran iktidara bakabilirsiniz. O düşünsün artık, kendini bir kamaraya kapatmayı. Kent sizsiniz ve bakışlarınız kentin bakışıdır, yabani. Yitirdiğiniz sokaklar ve meydanlar sizindir. Ve her gün karnavaldır size.

Kamaranız ‘camera obscura’dır. Hani o çok eski zamanlardan beri bilinen optik alet. “Karanlık ve kapalı bir iç mekâna küçük bir delikten ışık girdiğinde, deliğin karşısında duran duvarda ters bir imge oluşacağı en azından iki bin yıldan beri bilinmektedir” (Crary, Gözlemcinin Teknikleri, Metis). Her ev bir camera obscura’dır. Duvarlarındaki ekran denilen yassı bir yüzeye yansıyan imgelerden tanıyorsunuz dünyayı. Ya da kitaplara, sanata gömülüyoruz. Ve kurmaca imgelerle bir kez daha dışarısı bizden uzaklaşıyor. Yeryüzü orada duruyor ve yırtıcı bakışlarına tahammül edemediğimiz için gözlerimizi kaçıyor ve bakışlarımızı evcil imgelere çeviriyoruz. Camera obscura’nın duvarına yansıyan imgelerden dünyalar kuruyoruz ama hepsi de kâğıttan kaplan. Kâğıttan kaplanlar, kâğıt gibi, yassı bir yüzeyde beliren iki boyutlu figürlerdir. Ancak kâğıt yırtıldığında geçebilirler üçünçü boyuta. Üçünçü boyuta geçmek de yetmiyor, bir de zaman denilen dördüncü boyut var. Ve zaman, ekranlarda, yassı yüzeylerde hakikat diye inandığınız kavramları bir kâğıt gibi buruşturup çöpe attı bile.

Sokağa çıktığınızda bu sefer camera obscura sizsiniz. Dış dünyanın imgelerini seçerek, işinize gelenleri alıyorsunuz içinize. Ve işinize gelmeyenler kamaranızın dışında kalıyor. Kadınlar, çocuklar öldürülüyor, görmüyorsunuz, kayıtsız. Simmel metropol insanının duyarsızlığını “blase” olarak tanımlamıştı. Aslında yok olan sizsiniz, bedensiz. Yabani bakışlar teninize dokunmuyor. Bakışlardan kaçmak için giderek daha fazla içinize kaçıyor, büzüldükçe büzülüyorsunuz. Bakanlar, yoksullardır, göçmenlerdir, ötekiler. Ve camera obscura’lar bir araya geldiklerinde durmadan onlardan şikayet ediyorlar birbirlerine. Nezih semtlerini kirletiyorlarmış. Çok titizsiniz. Temizlik meselesi masum değildir, faşistlerin gerçekleştirdiği soykırımlar toplumu kirli bedenlerden arındırma projeleridir. Henüz soy kıramıyorsunuz, ama kırılacak soylar için hazırsınız demek ki.

Şimdi kentten bakıldığında, artık geminin lomboz ışıkları şeridi deniz yüzeyine paralel uzanmıyor. Kendinizi son zamanlarda aynanın yassı yüzeyinde gördünüz mü hiç? “Korkunç açı” güzelliğinizi bozuyor. Gecenin karanlığında bir kurtarma filikasından Titanik’e bakıldığında da gemi çok güzel gözüküyordu, ama deniz yüzeyiyle lomboz ışıkları şeridinin oluşturduğu o “korkunç açı” bozuyordu güzelliğini. Öklidçi paralel çizgiler yasasının ihlali dışında geminin yara aldığını gösteren başka hiçbir şey yoktur (Stephen Kern, Zaman ve Uzam kültürü, İletişim). Kâğıt çoktan yırtıldı, batıyorsunuz. Yırtıktan ete kemiğe bürünmüş olarak yeniden doğabilirsiniz. Camera’nız su alıyor ve kaptan çoktan terk etti gemiyi. Zaman, kentin sokaklarından akan denizdir. Siz hâlâ kendinizi güvende sanıyorsunuz. Toplum çoktan ısındı, sular yükseliyor. “Görmüyor musun, her yanda hürriyet; yelken ol, kürek ol, balık ol, su ol; git gidebildiğin yere...” (Orhan Veli).

BİLİNCİNİZDEN SAKININ!

Igor Morski

RAHMİ ÖĞDÜL
29.11.2019

Gérard de Nerval parkta ıstakozunu gezdirirmiş, başkaları köpeklerini. Ben sokaklarda sürülerimi gezdiriyorum. Yalnız değilim, başkaları da var; herkes sürüsünün peşinden koşturuyor. Aman dikkat edin! Sürüler birbiriyle karışmasın. Ne kadar dikkat edersek edelim, sürüler birbirlerine karışıyor. Ve sorular başlıyor: Ben kimim? Fikirlerim bana mı ait? Yoksa başkaları tarafından mı biçimlendiriliyor? Bir karşılaşma bir başka karşılaşmayı, bir fikir bir başka fikri izliyor, karşılaşmalarla oradan oraya savruluyorum. Kendimle ilgili bir fikrim var mı, yoksa sürüler rastgele karıştıkça, fikir sahibi olduğumu mu sanıyorum? Sorular, birbirini kovalıyor. Fernando Pessoa’nın da aynı dertten mustarip olduğunu öğrenince yalnız olmadığımı anlıyorum: “Kendimle ilgili net bir fikrim yok; hatta fikir sahibi olma fikrinden bile yoksunum. Kendime dair bilincimin bir göçebesiyim. Uykudan ilk uyandığım gün, içimdeki servetin bir parçası olan sürüler dağılıp gitti” (Huzursuzluğun Kitabı, Can Yayınları).

VAY HALİNİZE

Kentin sokaklarında sürülerini güden göçebeleriz. Uykudan uyandığımız gün, hayata atıldığımız gündür. Uykudan uyandığımız gün içinizdeki sürülerinizin dağılıp gittiğine göre kötü hissediyorsunuzdur kendinizi. Sürülerinizi yeniden toplayıp bir araya getiremiyorsanız kaygılanmayın; sürülerinizi yönetmeye talip olan çobanlar olacak her zaman. Bakın, sizi yönetecek bir çoban demiyorum, sürülerinizden bahsediyorum. Tabi toplumun çobanı olduğunu iddia edenler lafı dolandırmadan, doğrudan sizi koyun, toplumu da sürü yerine koyabilirler. Onların sorunu, kendilerini çoban, toplumu da güdülecek bir sürü sanmaları. Ama asıl sorun, bizim onlara inanmamız. Toplumsal bir sürü olmadan önce içimizde sürülerimiz vardı. 'Bilincin göçebesi' olmaktan yorgun düşüp de sürülerinizi bir çobana teslim etmişseniz vay halinize! Toplumun sürüleşmesi, bireyler içlerindeki sürüleri bir çobana teslim ettiğinde başlar.

‘BİLİNCİN GÖÇEBELERİYİZ’

İçimizde sürüler var, çokluk. Pessoa, içimizdeki sürülerden bahsederken, isim vermeden Spinoza’ya dokunuyor. Bir bedenle karşılaştığımızda neler olur?
İçimizdeki sürüler, o bedenin sürüleriyle karşılaşır ve kimi zaman sürülerimiz birleşir, genişlediğimizi, uzamda yayılıp birlikte güçlendiğimizi hissederiz. Ama böyle karşılaşmalar nadirdir, çoğu kez sürülerimiz bir başka bedenin sürüleriyle karşılaştığında dağılıp gidiyor ve kendimizi b.k gibi hissediyoruz.“Bilinç doğal olarak bir yanılsamanın yeridir. Bilincin doğası öyledir ki, sonuçları ya da etkileri toplar ama nedenleri bilmez” (Deleuze, Spinoza, Norgunk). Kendimizi karşılaşmaların rastlantısallığına bıraktığımızda, 'bilincin göçebeleriyiz' demektir; nedenleri bilmeden sadece sonuçlarla oyalanıyoruz. Sürülerimiz çoğaldığında sevinçli tutkular, dağılıp gittiğinde kederli tutkularla duygulanıyoruz. Dolayısıyla biz fikirlere sahip olmuyoruz, fikirlerdir bize sahip olan. Ve bilinçli varlıklar olarak 'ben kimim?' sorusuna vereceğiniz yanıtlar kendinize, doğanıza ait değildir, başkaları tarafından şekillendirilmiştir. Tutku (passion) ile edilgen (passive) sözcükleri yakın akrabadır; her ikisi de Latince ‘acı çekmek’ (passio) sözcüğünden türemiştir. Doğamızdan kaynaklanan eylemlerin aksine tutkular edilgendir, dışarıdan biçimlendirilen, tepkisel bir yaşamın belirtileri. Ve bilinç dediğiniz ve sahip olmakla övündüğünüz şey tutkuların eseridir. “Bilinç, genelde, ancak bir bütün kendini daha üstün bir bütüne tabi kılmak istediğinde ortaya çıkar” (Nietzsche).

Ve bilinçli varlıklar olarak bilinçten yorgun düştüğümüzde, yani sürülerimizle baş edemediğimizde, sürülerimizi bir çobana teslim etmemizi bize söyleyen de bilincimizdir. Bu çoban bir yaşam koçu olabilir ya da peşine takıldığınız bir lider. Ve her çoban aslında bir kösemendir. Kösemen, sürünün önünde giderek ona kılavuzluk eden ve çobana yardımcı olan koçtur. “Ben çobanım” diyenler, bir başka çobanın kösemenleri olabilir. Ve mezbahada kesilmeye giden koyun sürülerini peşinden sürükleyen de kösemendir. Hegel tarihi, mutluluklarımızın kurban edildiği bir mezbaha olarak tanımlıyor. Yoksa bilinciniz sizin kösemeniniz mi? Uyandığınızda kendinizi mezbahada bulabilirsiniz. Bilincinizden sakının!

BİR DİPSİZ GÖL MASALI

RAHMİ ÖĞDÜL
22.11.2019

Çok eski zamanlarda Dipsiz Göl dedikleri bir göl varmış. Gölün içinde Dipsiz Göl halkı yaşarmış. Bildiğiniz göl halkı işte; kimisi su içindeki akıntılarla sürüklenir, kimisi dip ve kıyıdaki kayalıkların, sert zeminlerin üzerine yapışarak yerleşik bir yaşam sürer, bir kısmı da dip çamurunda açtıkları oyukların içinde yaşarmış. Mevsimler, mevsimleri takip eder, durgun sular yerini çalkantılı sulara bırakır ve göl halkı her seferinde yeniden doğarmış. Yaz ayları durgun zamanlardır; gölde yaşayanlar, sabit sıcaklığa bağlı olarak su içinde oluşan tabakaların arasında sıkışıp kalırlarmış. Yaz ayları aynı zamanda yoksulluk zamanıdır. Tabakaların arasında sıkışıp kalan sadece göl halkları değildir, göllerin zenginliği olan maddelerin su içindeki dağılımı da tabakalar tarafından engellenir. Üst tabaka hava ile temasından dolayı oksijen bakımından zengin, besin maddelerince yoksuldur. En alt tabaka ise oksijen bakımından yoksul, ama organik kökenli maddeler gölün dibinde biriktiği için besin maddelerince zengindir. Dipsiz Göl halkı yaz aylarında durgun sulara katlanırmış, ardından baharın geleceğini bilirlermiş çünkü. Bahar çalkantılı suların zamanıdır, iklim koşullarına bağlı olarak tabakalar bozulur ve göl halkı oksijene ve besin maddelerine aynı anda kavuştuklarında şenlik zamanı başlarmış.

Mevsimler mevsimleri, durgun sular çalkantılı suları izlerken, bir yaz günü başını sudan çıkaranlar, gölün hemen kıyısında, karada inşa edilmiş muhteşem bir saray ve sarayın penceresinde bir hükümdar gördüler. Hükümdar onlara, kendisine itaat ettikleri takdirde suya, suyu devindiren kuvvetlere inanan göl halkını yaşadıkları yanılsamadan kurtaracağını söyledi. Dediğine göre hakikat göklerdeymiş ve kudretini göklerden aldığını iddia eden hükümdar, göl halkını yaşadığı sefil hayattan kurtarma sözü verdi. Ve kendisini dinleyenler, hükümdarın sözlerini suyun içinde yaydılar. Sözleri, dipte çamurun içinde yaşayanlara kadar ulaştı. En çok da onlar inandı. Hükümdardan haber beklemeye koyuldular. Başını sudan çıkaranlar, hükümdarın mevsim değişimlerini yasakladığını ve bundan böyle gölde hep yaz mevsimi yaşanacağını duyurdular göl halkına. Yaz, durgun suların, tabakalaşmanın zamanı. Ve böylelikle göldeki hiyerarşik yapı kalıcılaşmıştı. Ama çok geçmeden durgun sular daha da kokuşmaya başladı. Eski güzel günleri hatırlayanlar, baharı beklemeye başladı ama nafile. Bahar yasaklanmıştı.

HÜKÜMDARIN DERDİ BAŞKA

Başını sudan çıkaranlar, suya her geri döndüklerinde hükümdarın sözlerini taşıyorlardı göl halkına. Dediğine göre göl çürümüş bir hayattır, bir yanılsamadır ve bu yanılsamadan kurtulmak için öte dünyadaki, göklerdeki hakikate, yani hükümdara boyun eğmeleri ve şükretmeleri gerekecekti. Şükredenler, kokuşan gölde yaşamayı kabullendiler ve itaatkâr bir hayat sürdükleri takdirde özledikleri mutluluğa ölümden sonra kavuşacaklarına inandılar. Hükümdarın derdi başkaydı; onun için Dipsiz Göl, dipsiz zenginlik demekti. Gölün ekonomik değerlerini canlı ve cansız kaynaklar olarak listeledi önce. Başını sudan çıkaranlar, gölün kaynakları için çalışanlara hükümdarın çok para vereceğini söylediler. Artık göl bir kaynak deposuydu; gölde yaşayanlar bile birbirlerine kaynak gözüyle bakıyordu. Ve göl halkı birbirini pazarlamaya başladı; balıklar, yengeçleri; yengeçler su bitkilerini vb.

BİR ÇAMUR YIĞINI

Ve başını sudan çıkaranlar, hükümdarın göl için bir mega proje hazırladığını duyurduklarında gölde bir sevinç dalgası yayıldı. Gölün dibinde Romalılardan kalma çok değerli bir hazine varmış ve bu hazine çıkarılacakmış. Gölde ekonomik sıkıntılar baş gösterdiği ve işsizler çoğaldığı için göl halkının neredeyse tamamı bu projede çalışmak üzere baş vurdu. Önce suların boşaltılması gerekiyordu. Sular tamamen boşaltıldığında su içinde yaşayanların öldükleri fark edildi. Dip çamurunda yaşayanlar, gölün dibini kazma işini sürdürdüler. Dipsiz Göl’ün dibine ulaşıldığında gölden geriye bir çukur ve çukurun kenarında yükselen bir çamur yığını kalmıştı. Şimdi Dipsiz Göl, bir kuru kafanın boş gözleriyle bize bakıyor; Dipsiz Göl halkı ise çukurun hemen yanı başında yükselen atıkların içinde cansız yatıyor. Onlar ermiş muradına, biz çıkalım kerevetine.

TOPLUMUN BEDEN ÖLÜMÜ GERÇEKLEŞTİ Mİ?

RAHMİ ÖĞDÜL
15.11.2019

Önce tek tek intiharlar görüldü. Çıkış yolu, bir kaçış çizgisi icat edemeyecek kadar kopkoyu bir kederin içine gömülü bedenler, yaşamsal bağları zayıflamış ve dünyadayken yavaş yavaş ölenler, acı çeken bir biçim olduklarını deneyimleyenler, dünya katlanılmaz hâle geldiğinde kendi elleriyle canlarına kıyıp ölümün hiçliğini gömüldüler. Sonra toplu intiharlar görüldü. Toplumsal bağları birer birer koptukça ev denilen biçimin içine kapananlar, kederleri duvarların içinde yoğunlaştıkça daha fazla ölmemek için toplu hâlde bir kerede öldüler. Münferit olaylar diyenler olacak. Her koyunun kendi bacağından asıldığı bir toplumda ‘münferit’, can yakıcı bir sözcük. Münferit deyip işin içinde sıyrılmanın kolaylığı hepimize bulaştığında, herkes kendi bacağından asılmayı bekleyen koyunlara dönüşmüştür. Ve asılmayı bekleyenler, yaşayan ölülerdir. Kendinizi bedeninizin anatomik biçimi içine kapatmış ve bekliyorsanız, beyin ölümünüz çoktan gerçekleşti bile. Ve ruhunuz durmadan keder üretecek, bedeniniz ise kederinizi yoğunlaştıran bir lahite dönüşecek. O zaman, bedenin ruhun hapishanesi olduğunu söyleyen Platon’a hak verecek ve sonunda bedeninizden bir an önce kurtulmak isteyeceksiniz. Gerçekleşen, toplumsal bedenin ölümüdür.

“Ellerimin, ayaklarımın sınırlarından taşmak istedim... Öldüm, şimdi kendi sınırlarımı biliyorum artık” (D. H. Lawrence, Ölen Adam, Can). Lawrence’ın kahramanı yaşarken bedenin sınırlarından taşmak istemiş, öldüğündeyse bedenin anatomik sınırlarına kapanmıştır, sınırlarını bilir. “Sınır, biçimin hudududur, ... biçimin hududuna her durumda sınır denilecektir” (Deleuze, Spinoza Üzerine On Bir Ders, Öteki). Kendinizi bir biçim olarak tanımlayabilir misiniz? Yaşam biçimin içine kapatılamaz; sınırlarından taşacak, mevcut biçimi bozacaktır. Yaşarken kendilerini bir biçim olarak tanımlayanlar ve norm biçime bürünmek için kendilerini kalıba sokanlar ya da sokturanlar çoktan ölmüş olabilir. Ve biçimlerin yüceltildiği bir kültür, olsa olsa ölüler kültüdür; biçimlere tapınıldığı, bedenlerin salt bir biçim olarak görüldüğü nekropolis kültürü. Kültür sözcüğü, tarımsal faaliyetleri tanımlayan Latince ‘cultura’ sözcüğünden geliyor. İktidar, arazisinde yetiştirdiği topluma tanımladığı sınırlar içinde bir biçim dayattıkça toplumsal bedenin ölümünü gerçekleştiriyor. Ve elbette despot için en iyi toplum, ölü bir toplumdur.

Ölüyoruz, önce birer birer; ardından toplu hâlde. Birey denilen çok sayıdaki parçaçıktan oluşmuş toplumsal bedenin, parça parça ölümü gerçekleşiyor. Deleuze, Spinoza üzerine derslerinde, “Nasıl oluyor da iktidar sahibi insanlar, hangi alanda olursa olsunlar, bizi kederli bir tarzda duygulandırmaya, etkilemeye ihtiyaç duyuyorlar?” diye soruyor. Ve ekliyor “kederli tutkular tattırmak iktidarın işleyişi için zorunludur.” Spinoza despot ile rahibi birbirine bağlayan derin bağı keşfetmiştir: Her ikisi de kederli bir tebaaya ihtiyaç duyuyor. Keder ya da üzüntü, sıradan bir duygu değil, aksine varolma kuvvetinin, eyleme gücünün azalması. Bacaklarından asılmak üzere bekleyenler, sadece keder üretir. Despotun istediği de bu, toplumsal kudretin sıfırlanması. Münferitleştirdiği topluma dayattığı biçim, bize hep ölümü tattırıyor. Kendimizi münferit bir biçim olarak tanımladıkça asla yaşamın kudretini tadamayız. Ve eyleme gücümüz giderek zayıflıyor, ölüyoruz.

Bir beden asla bir biçim değil; kudrettir, biçiminden taşandır; yaşamın kudreti. Biçim olsaydı, despot için her şey çok kolay olabilirdi. Spinoza’ya göre, bedenler başka bedenlerle karışan ve ortak mevhumlar altında birleştiklerinde birlikte güçlenen parçaçıklardan oluşmuşlardır. Olay aramızda gerçekleşir, etkiler ve etkileniriz. Parçalarımız sayesinde başka bedenlerle karışarak yeni karışımlar, toplumsal kuvveti arttıran iksirler icat edebiliriz. Toplumsal bedenin sınırının nerede sonlanacağını ancak kudreti belirler. Ve bu kudret, dalganın kudretidir, toplumsal dalganın. Kudretimizi azaltmak için bize biçim dayatan iktidar, “bedenleriniz hapishanenizdir, ölümü tadın” diyor. Sakın kanmayın, toplumsal bedenin cenazesini kaldırmak istiyor.

VE OLAY TABLONUN DIŞINDA GERÇEKLEŞİR

Edouard Manet, "Demiryolu", 1873

Edouard Manet, "Balkon", 1868-69

Rene Magritte, "Balkon", 1950

RAHMİ ÖĞDÜL

08.11.2019

Temsil etmedikleri halde bizi temsil ettiklerini iddia edenlerin, dekoruyla, ışığıyla tasarladıkları bir sahnede sergiledikleri temsillerin sadık izleyicileriyiz. Yerimizden kalkabilseydik, kendimizi temsil edebilir ve temsillerini bozabilirdik. Olmuyor, kendi hayatımızı değil, ekranlardaki görüntülerin hayatını yaşıyoruz. Kalkabilirdik ama kalkamıyoruz, sanki koltuklarımıza çivilemişler bizi. Platon’un mağara meselindeki tutsaklarız; ekranlara yansıtılmış görüntülerle köleleştirilmiş ve efendinin efendi olmadığını bildikleri halde köleliği bir yaşam biçimine dönüştürdükleri için durmadan yeni efendi arayışında olan ve kataloglardan kendilerine efendi beğenenleriz. Yerimizden kalkabilseydik, yansıtıldıkları ekran gibi efendilerin de hiçbir derinliği olmayan yassı varlıklar olduklarını anlardık. Oturduğumuz yerden her şey derin gözüküyor, ekrandaki iki boyutlu varlıkları çok boyutlu algılıyoruz.

Derinlikten bahsetmediklerinde bile sesleri derinden geliyor. Derinlik yanılsaması; görüntülerin sahte doğasından kaynaklanıyor. Merkezi perspektifle düzleme yansıtılmış görüntülerin sahte derinliğine sadece sabit bir noktada duranlar inanabilir. Doğrusal perspektifin yarattığı sahte derinliği tiyatro dekoru olarak kullanan Antik Yunanlılar, temsil sona erdiğinde yerlerinden kalkar ve derinliği birbirlerinde keşfetmeye çalışırlardı. Yerimizden kalkamadığımız için bizim için temsil hiç bitmiyor. Efendilerin yansıtıldıkları ekran gibi iki boyutlu, yassı, sığ figürler olduklarını fark etsek de, bir sonrakinin derin olacağını umut ediyoruz. Belki de beklemek, ekranlarla örülü bir bekleme odası içinde tutsak olmak hoşumuza gidiyor. Güvendeyiz, kulağımıza efendinin kim olduğunu durmadan fısıldayan, ne yapmamız gerektiğini emreden bir sahibimiz var. Sesi derinlerden geliyor ve ekranlardaki derin sohbetleri seyrettikçe derin olduğumuz sanısına kapılıyoruz. Sahte derinlik, seyredenleri de iki boyutlu figürlerin iki boyutlu dünyasının içine çekiyor.

İki boyutlu bir dünyadan üç boyutlu gerçek dünyaya geçebilmek, derinlik yanılsamasından kurtulmayı gerektirir önce, ekranın düz bir duvardan başka hiçbir şeyi temsil etmediğini anlamak. 15. yüzyıldan beri Batı resminde gelenek haline gelmiş olan merkezi perspektif, resmin düz bir yüzey üzerine yapıldığını gizlemeye, resmin düz mekânı yerine, o mekânı inkâr eden temsili bir mekân geçirmeye çalışmıştır. Göz yanılsamasına dayalı bu temsili mekânda iktidar kendi temsillerini sergiliyor. Ama Manet ile birlikte sanat hükümdarın hizmetinde olmaktan, akademik kuralların zorlamasından kurtulmuştur. Foucault’ya göre Manet’nin resmi Batı geleneğinden radikal bir kopuştur, resim düzleminin derinlik yanılsamasını yerinden ederek, bizi düz bir yüzeyle karşı karşıya bırakmıştır. Manet’nin resmindeki figürler bakışlarını, görünmez olana çevirmiştir; bakışları olayın, temsil edilemez olanın tabloda değil, tablonun arkasında ya da önünde, yani bizim aramızda gerçekleşeceğine işaret ediyor. Demiryolu (1872-73) resminden söz ederken Foucault, “burada da Manet ... tabloda sunulmamış olan şeyi görebilmek için bizde tuvalin etrafında dönme, konum değiştirme arzusu uyandırıyor” diyor (Manet, Velazques ve Estetik Modernizm, İletişim).

Duvarın arkasında ne olduğunu merak etmiyor musunuz hiç? Ekranlarda sunulmamış olan şey, sizde konum değiştirme arzusu uyandırmıyor mu? Düz duvara yansıtılmalarına rağmen, üç boyutlu, derinliği olan bedenlerin bir duvarda belirmesini mi bekliyorsunuz hâlâ? Boşuna beklemeyin, mümkün değil. Bunun için medya değiştirmeniz gerekecek. Medya denince, çoğunlukla derinlik yanılsaması yaratan iki boyutlu ekranlar geliyor akla. Medya, Latince ‘medium’un çoğul biçimi; ara, ortadaki, aradaki şey, aracı, araç anlamlarına geliyor. Ekranların arkasındaki üç boyutlu gerçek ortama geçtiğinizde hep aradasınız artık, medya sizsiniz. Ve ekranlarda sunulmamış olan ve keşfedeceğimiz şey, hep arada duran bedenlerin kendi aralarında kuracakları ilişkilerdir. Bedenlerin, kuracakları ilişkilerle boyutları artıyor. Çok boyutlu bedenler, iki boyutlu bir ortamda temsil edilebilir mi? Yerinizden kalktığınızda temsil bozulmuştur. Ve olay...